Henryk Sienkiewicz / źródło: Édition de la Revue Polonia, 1905, Paris: Imprimerie Leve / Biblioteka Narodowa / polona.pl
Urodził się 5 maja 1846 roku w Woli Okrzejskiej, zmarł 15 listopada 1916 roku w Vevey. Polski nowelista, powieściopisarz i publicysta. Laureat Nagrody Nobla w dziedzinie literatury za całokształt twórczości, jeden z najpopularniejszych polskich pisarzy przełomu XIX i XX wieku.
Henryk Sienkiewicz urodził się we wsi Wola Okrzejska, w zubożałej rodzinie szlacheckiej, pieczętującej się herbem Oszyk, znanej na Żmudzi od XVI wieku, wedle niektórych genealogów po mieczu wywodzącej się z Tatarów osiadłych na Litwie, czego nie potwierdzają jednak zachowane dokumenty. Jego rodzicami byli Józef Sienkiewicz (1813 – 1896) i Stefania Sienkiewicz z domu Cieciszowska (1820 – 1873). Matka Stefania pochodziła ze starej i majętnej rodziny podlaskiej Cieciszowskich, skoligaconej m.in. z Łuszczewskimi i Lelewelami, pisywała wiersze, ogłosiła dwa opowiadania w „Tygodniku Illustrowanym” z 1864 roku oraz powieść „Jedynaczka”, której druk rozpoczął się na łamach pisma „Bazar – tygodnik ilustrowany mód i robót ręcznych” 5 lipca 1865 roku. Pisarz miał pięcioro rodzeństwa: starszego brata Kazimierza (uczestnika powstania styczniowego, potem emigranta, który zginął w 1871 roku w wojnie francusko-pruskiej) i siostry: Anielę (Janową Komierowską), Helenę (niezamężną), Zofię (Lucjanową Sieńkiewiczową) i wcześnie zmarłą Marię.
Wola Okrzejska należała do babki pisarza, Felicjany Cieciszowskiej. Został ochrzczony w sąsiedniej miejscowości Okrzeja w kościele pw. św. Piotra i Pawła, ufundowanym przez prababkę pisarza. Rodzina z czasem przeniosła się do Grotek, potem do Wygnanowa, Potkanny koło Przytyka, następnie do Grabowców i Wężyczyna, by ostatecznie od 1861 roku zamieszkać w Warszawie przy Nowym Świecie.
W wieku 12 lat, mieszkając początkowo na stancji tuż obok ulicy Świętojańskiej, Sienkiewicz rozpoczął naukę w warszawskim Gimnazjum Realnym. Następnie od grudnia 1862 roku do lipca 1864 roku kontynuował edukację w Gimnazjum nr II, mieszczącym się w Pałacu Staszica (klasy V i VI). Jesienią 1864 roku przeniósł się do Gimnazjum nr IV (Aleksandra Wielopolskiego) przy ul. Królewskiej 13. Zdobył też pierwszą nagrodę za wypracowanie „Mowa Żółkiewskiego do wojska pod Cecorą” na egzaminie. Nie uzyskiwał jednak wysokich not, najlepiej szły mu przedmioty humanistyczne. W tym czasie zarabiał korepetycjami, mieszkając u rodziców. Wskutek trudnej sytuacji materialnej, nie mogąc liczyć na pomoc finansową rodziców, 19-letni Sienkiewicz przerwał szkołę w końcu 1864 roku, a następnie w sierpniu 1865 roku przyjął posadę guwernera Stasia Weyhera, syna Aleksandry i Ludwika Weyherów w Poświętnem koło Płońska. We wrześniu 1866 roku uzyskał świadectwo dojrzałości, które zdał na ocenę dostateczną. Został przyjęty na wydział prawa do Szkoły Głównej Warszawskiej 25 października 1866 roku, jednak szybko zrezygnował z tego kierunku i podjął – zgodnie z wolą rodziców – studia medyczne, które zmienił z kolei na wydział filologiczno-historyczny. Ostatecznie, w czerwcu 1871 roku, nie zdał egzaminu z języka greckiego, przez co porzucił uczelnię bez uzyskania dyplomu. Zdobył tam jednak gruntowną znajomość literatury i języka staropolskiego.
Prawdopodobnie w tym czasie napisał swoją pierwszą (niepublikowaną) powieść pt. „Ofiara”. Pracował także nad swoją pierwszą opublikowaną powieścią pt. „Na marne”. Pierwszą próbę literacką podjął jeszcze w 1867 roku, gdy napisał wierszowany utwór Sielanka młodości, odrzucony przez „Tygodnik Illustrowany”.
W 1869 roku debiutował jako dziennikarz. „Przegląd Tygodniowy” wydrukował jego recenzję sztuki teatralnej, a „Tygodnik Ilustrowany” zamieścił rozprawkę historyczno-literacką o Mikołaju Sępie Szarzyńskim. Sienkiewicz pisał pod pseudonimem „Litwos” do „Gazety Polskiej” oraz „Niwy”. W 1873 roku objął w „Gazecie Polskiej” stały felieton Bez tytułu, a w 1875 roku cykl Chwila obecna. Od 1874 roku prowadził dział literacki w „Niwie”.
W 1872 roku wydał powieść Na marne oraz Humoreski z teki Worszyłły, a następnie Stary sługa (1875), Hania (1876), oraz Selim Mirza (1877). Trzy ostatnie utwory nazywane są małą trylogią. Bywał w popularnych w owym czasie salonach warszawskich: u swej krewnej Jadwigi Łuszczewskiej, znanej pod literackim pseudonimem Deotyma, oraz u aktorki Heleny Modrzejewskiej.
Wraz z Heleną Modrzejewską i grupą znajomych wybrał się w podróż do USA w lutym 1876 roku. W owym czasie nie było to czymś powszednim. W swej korespondencji do gazety pisał o tym: „Człowiek, który wyjeżdża do Ameryki, jest jeszcze u nas rzadkością. Wyobrażam sobie nawet, że po powrocie, w powiecie łukowskim, z którym łączą mnie liczne stosunki, przynajmniej przez miesiąc będą mnie uważać za rodzaj powiatowego Ferdynanda Korteza.” Z tego okresu pochodzą Listy z podróży do Ameryki, drukowane w „Gazecie Polskiej”, zyskały szerokie uznanie czytelników. 8 września 1877 roku opublikował w dzienniku „Daily Evening Post” artykuł Poland and Russia, w którym zaatakował dwulicową politykę władz rosyjskich, które na Bałkanach występowały jako obrońca Słowian, w Królestwie Polskim natomiast gnębiły i prześladowały Polaków. Pisał też „Szkice węglem” (1876). Pod wpływem podróży do Stanów Zjednoczonych napisał kilka dalszych utworów: „Komedia z pomyłek” (1878), „Przez stepy” (1879), „Za chlebem” (1880), „W krainie złota” (1881), „Latarnik” (1881), „Wspomnienie z Maripozy” (1882), „Sachem” (1883).
W 1878 roku wrócił do Europy. Zatrzymał się w Londynie, następnie przez rok przebywał w Paryżu. Podczas pobytu we Francji Sienkiewicz poznał nowy prąd w literaturze – naturalizm. Pod pseudonimem „Litwos” wydał na łamach „Kurjera Warszawskiego” nowelę „Janko Muzykant” w 1879 roku. W tym samym roku, w artykule „Z Paryża” stwierdza: „Dla powieści naturalizm był w zasadzie znakomitym, niezbędnym i może jedynym krokiem naprzód”. Dwa lata później zmienił jednak zdanie i wypowiedział się o naturalizmie w tonie krytycznym. Wyrazem przekonań na temat naturalizmu i pisarstwa jako takiego były wydane drukiem odczyty: „O naturalizmie w powieści” (1881), „O powieści historycznej” (1889), „Listy o Zoli” (1893).
Korespondencje ze Stanów Zjednoczonych publikowane w prasie polskiej, zyskały szerokie uznanie i wzbudziły zainteresowanie jego osobą. Powodzenie pisarza świetnie odmalował Bolesław Prus w artykule „Co p. Sienkiewicz wyrabia z piękniejszą połową Warszawy na łamach Kuriera Warszawskiego” z 1880 roku. „Już po powrocie z Ameryki, prawie każda z dam, przechodząc ulicą, posądzała prawie każdego wyższego i przystojnego mężczyznę o to, że jest Sienkiewiczem. (…) Nareszcie spotykając co krok fryzury à la Sienkiewicz, wiedząc, że młodzi panowie jeden po drugim zapuszczają Hiszpanki, starają się mieć posągowe rysy i śniadą cerę, postanowiłem poznać jego samego (…) Z mego kąta widzę, że sala prawie wyłącznie zapełniona jest przez płeć piękną. Kilku mężczyzn, którzy tam byli do robienia grzeczności damom albo pisania sprawozdań, tak już w ciżbie kobiet potracili poczucie własnej indywidualności, że mówili: byłam, czytałam, wypiłyśmy we dwie sześć butelek…”
W 1879 roku Sienkiewicz wygłosił we Lwowie odczyt pod tytułem „Z Nowego Jorku do Kalifornii”. W drodze powrotnej, w Szczawnicy także dał odczyt o swym pobycie w Ameryce. Po raz pierwszy spotkał tam swoją przyszłą żonę, Marię Szetkiewiczównę. Na wiadomość, że rodzina Szetkiewiczów wybiera się do Wenecji, ruszył za nimi i tam poznał Marię bliżej. W 1880 roku przedstawił w poznańskim hotelu Bazar nowelę „Za chlebem”, następnie w Warszawie wygłosił dwa odczyty o naturalizmie w literaturze. W latach 1879–1881 napisał utwór dramatyczny „Na jedną kartę” wystawiany w teatrach we Lwowie i Warszawie.
W 1882 roku Henryk Sienkiewicz nawiązał współpracę z dziennikiem „Słowo” (pismo o tendencjach konserwatywno-szlacheckich) i początkowo był nawet jego redaktorem naczelnym. Tam w miesiącach luty-marzec ukazała się w prasie kolejna nowela pt. „Bartek Zwycięzca”.
W 1880 roku napisał utwór historyczny „Niewola tatarska” i pracował nad powieścią historyczną pt. „Ogniem i mieczem”. W liście do redaktora krakowskiej gazety „Czas” Stanisława Smolki z 1 lutego 1884 roku pisał: „Co do powieści wielkiej, ta będzie nosiła prawdopodobnie tytuł Wilcze gniazdo. Rzecz dzieje się za Jana Kazimierza, w czasie insurekcji kozackiej.” Wspomniana w liście powieść pt. „Wilcze gniazdo” ukazała się ostatecznie w odcinkach na łamach „Słowa” od 2 maja 1883 roku do 1 marca 1884 roku pt. „Ogniem i mieczem”. Była jednocześnie drukowana w warszawskim „Słowie” i krakowskim „Czasie”.
Powieść ta (podobnie zresztą jak kolejne części Trylogii) przyniosła pisarzowi wielką popularność i spotkała się z nadzwyczajnym odbiorem społecznym. Wiele osób korespondencyjnie pytało o dalsze losy ulubionych bohaterów. Miasto Zbaraż w 1879 roku nazwało jedną z ulic imieniem Sienkiewicza, w 1884 roku Jacek Malczewski wystawił tak zwane żywe obrazy na podstawie „Ogniem i mieczem”, powstała sztuka teatralna oparta na powieści, a w 1900 roku mieszkańcy Zbaraża nie zgodzili się nawet na oddanie pod budowę placu kościelnego, twierdząc, że spoczywają tam szczątki Podbipięty. Powieść spotkała się też z krytyką. Wytykano jej zwłaszcza przeinaczenia historyczne.
Druga połowa lat 80. i początek lat 90. to dla pisarza okres bardzo wytężonej pracy nad kilkoma powieściami. Wkrótce autor rozpoczął pracę nad kolejną częścią Trylogii – „Potopem”. Tytuł odnosił się do potopu szwedzkiego. Także ta powieść była drukowana w odcinkach w „Słowie” (od 23 grudnia 1884 roku do 2 września 1886 roku). Był to trudny okres w życiu pisarza, gdyż w tym czasie zmarła jego żona Maria Sienkiewiczowa. Mimo to, powieść szybko podbiła serca czytelników i utwierdziła jego literacką pozycję. Po śmierci żony pisarz udał się w podróż do Konstantynopola (przez Bukareszt i Warnę), z której pisał korespondencje. Po powrocie do Warszawy wydał trzecią część Trylogii – „Pana Wołodyjowskiego”. I ta powieść ukazała się w „Słowie” (od maja 1887 roku do maja 1888 roku). Trylogia wyniosła Sienkiewicza na szczyty popularności i uczyniła z niego najpopularniejszego polskiego pisarza. Stefan Żeromski w swych Dziennikach napisał: „Sam widziałem w Sandomierskiem, jak wszyscy, tacy nawet, którzy nic nie czytują, dobijali się o Potop.” Jako wyraz uznania Sienkiewicz dostał od nieznanego wielbiciela podpisanego Michał Wołodyjowski bardzo pokaźną sumę 15 tys. rubli. Pieniądze te przeznaczył na fundusz imienia Marii Sienkiewiczowej dla artystów zagrożonych gruźlicą.
Po napisaniu Trylogii Sienkiewicz napisał nowelę pt. „Ta trzecia” (1888), z życia cyganerii. W 1888 roku odbył podróż do Hiszpanii. W 1890 roku włączył się w organizację roku Mickiewiczowskiego. W styczniu 1891 roku wyruszył w podróż do Afryki. Podróż ta zaowocowała „Listami z Afryki”. W 1891 roku ukazało się książkowe wydanie „Bez dogmatu”, które drukowane było wcześniej (od 1889 do 1890 roku) na łamach „Słowa”. W 1892 roku Sienkiewicz podpisał umowę na powieść „Rodzina Połanieckich” (której książkowe wydanie ukazało się w 1895 roku). W tym samym roku prasa donosiła, że pisarz przystąpił do prac nad powieścią z czasów krzyżackich, w 1893 roku rozpoczął przygotowania do powieści pt. „Quo vadis”, a latem 1894 roku odczytał w Zakopanem fragmenty „Krzyżaków”. W październiku 1894 roku napisał powieść „Rodzina Połanieckich”.
9 maja 1893 roku został wybrany zagranicznym członkiem czynnym wydziału filologicznego Cesarskiej Akademii Umiejętności w Krakowie. W 1894 roku powstały pierwsze rozdziały „Quo vadis”, które ukazały się drukiem od marca 1895 roku w warszawskiej „Gazecie Polskiej”, krakowskim „Czasie” oraz „Dzienniku Poznańskim” (do lutego 1896 roku). Wydanie książkowe pojawiło się niedługo później i zrobiło zawrotną karierę w całej Europie. Książka do dziś cieszy się wyjątkową popularnością, została przetłumaczona na 57 języków, w tym na arabski czy japoński, a także esperanto i opublikowana w ponad 70 państwach. „Quo vadis” wielokrotnie adaptowano i wystawiano na deskach teatrów, ukazała się nawet opera oparta na motywach powieści, a w 1913 roku zostało po raz pierwszy sfilmowane. Potem była ekranizowana jeszcze kilkakrotnie.
Od 1896 roku pisarz rozpoczął prace nad nową powieścią „Krzyżacy”, którą ukończył po czterech latach w 1900 roku. W tym też roku pisarz, przy zaangażowaniu całego społeczeństwa, obchodził jubileusz 25-lecia pracy twórczej i otrzymał od narodu majątek ziemski w Oblęgorku, gdzie utworzył ochronkę dla dzieci. Sienkiewicz angażował się w sprawy społeczne. 30 czerwca 1900 roku został wybrany zagranicznym członkiem Czeskiej Akademii Umiejętności. Napisał odezwę w sprawie strajku dzieci we Wrześni w 1901 roku. W 1906 roku wzywał rodaków z USA do pomocy głodującym w Królestwie Polskim. W 1905 roku otrzymał Nagrodę Nobla za całokształt twórczości. W przemówieniu wygłaszanym z tej okazji Sienkiewicz mówił, że zaszczyt ten jest szczególnie cenny dla syna Polski. „Głoszono ją umarłą, a oto jeden z tysięcznych dowodów, że żyje. Dodał też Głoszono ją podbitą, a oto nowy dowód, że umie zwyciężać”. Napisał powieść pt. „Na polu chwały” (1903–1909), która miała być początkiem nowej trylogii. W „Kurierze Warszawskim” ukazała się w 1910 roku w odcinkach jego powieść dla młodzieży pt. „W pustyni i w puszczy”.
Był jednym z założycieli Towarzystwa Polskiej Macierzy Szkolnej w 1905 roku oraz Towarzystwa Kursów Naukowych. Był członkiem Towarzystwa Tajnego Nauczania w Warszawie.
W 1905 roku, odpowiadając na ankietę rozesłaną przez paryską gazetę „Le Courrier Européen”, napisał: „Należy miłować ojczyznę nade wszystko i należy myśleć przede wszystkim o jej szczęściu. Ale jednocześnie pierwszym obowiązkiem prawdziwego patrioty jest czuwać nad tym, by idea jego Ojczyzny nie tylko nie stanęła w przeciwieństwie do szczęścia ludzkości, lecz by się stała jedną z jego podstaw. Tylko w tych warunkach istnienie i rozwój Ojczyzny staną się sprawą, na której całej ludzkości zależy. Innymi słowy, hasłem wszystkich patriotów powinno być: przez Ojczyznę do ludzkości, nie zaś: dla Ojczyzny przeciw ludzkości”.
W 1906 roku odrzucił propozycję kandydowania do Dumy Państwowej Imperium Rosyjskiego, został jednak przewodniczącym „centralnego” komitetu wyborczego, utworzonego przez przedstawicieli Narodowej Demokracji, Partii Polityki Realnej i Polskiej Partii Postępowej. W 1908 roku został skazany przez trybunał w Wiedniu na karę grzywny w związku za publikację dotyczącą studentów ukraińskich.
Około 1910 roku figurował wówczas pod warszawskim adresem ulicy Hożej 22. Był zapalonym myśliwym, w listopadzie 1911 roku został ranny podczas polowania w majątku Pawłowice u Jana Brzezińskiego. Po wybuchu I wojny światowej Henryk Sienkiewicz wyjechał do Szwajcarii. Wraz z Ignacym Janem Paderewskim był jednym ze współzałożycieli Szwajcarskiego Komitetu Generalnego Pomocy Ofiarom Wojny w Polsce. W 1916 roku otrzymał Nagrodę Fundacji Erazma i Anny Jerzmanowskich przyznaną przez Polską Akademię Umiejętności.
Członek Warszawskiego Towarzystwa Cyklistów, Towarzystwa Historycznego we Lwowie. Henryk Sienkiewicz był członkiem zagranicznym Czeskiej i Serbskiej Akademii Nauk i Sztuk.
Zmarł wieczorem 15 listopada 1916 roku na anewryzm serca w Vevey i został tam pochowany. Na jego pogrzeb w katedrze wawelskiej nie zgodził się biskup krakowski Adam Sapieha. W 1924 roku, już w wolnej Polsce, prochy pisarza uroczyście sprowadzono do Polski. W drodze przez Szwajcarię, Austrię i Czechosłowację składano mu hołd. 27 października 1924 roku odbyła się uroczystość obok pomnika Adama Mickiewicza w Warszawie, gdzie przemówienie okolicznościowe wygłosił Stanisław Wojciechowski. Na koniec prochy złożono w specjalnie przygotowanej krypcie i sarkofagu według projektu Konstantego Jakimowicza, w podziemiach katedry św. Jana, tuż obok prezydenta Gabriela Narutowicza. W czasie trwania powstania warszawskiego w 1944 roku żołnierze niemieccy wysadzili katedrę, ale sarkofag ocalał. Uszkodzony został dopiero później – przez rodzimych szabrowników, którzy rozbili go w kilku miejscach. Po wojnie katedrę zrekonstruowano, a sarkofag odrestaurowano.
W 1935 roku w Oblęgorku został odnaleziony testament Henryka Sienkiewicza.
Henryk Sienkiewicz był trzykrotnie żonaty:
– z Marią Szetkiewicz (ślub 18 sierpnia 1881 roku w kościele Zgromadzenia Panien Kanoniczek przy placu Teatralnym). Małżeństwo nie trwało długo, gdyż 19 października 1885 roku w wieku 31 lat Maria zmarła na gruźlicę w uzdrowisku Falkenstein (obecnie dzielnica Königstein im Taunus). Została pochowana na Cmentarzu Powązkowskim. Z małżeństwa tego urodziło się dwoje dzieci: syn Henryk Józef (1882-1959) i córka Jadwiga Korniłowiczowa (1883-1969).
– z Marią Wołodkowicz (ślub 11 listopada 1893 roku w Krakowie, zm. w sierpniu 1925 roku). Maria Romanowska była prawdopodobnie przybraną córką odeskiego bogacza Konstantego Wołodkowicza. W niedługim czasie po ślubie (miesiąc) panna młoda rozstała się z Henrykiem. Sienkiewicz w 1896 roku uzyskał papieskie potwierdzenie niezaistnienia sakramentu małżeństwa.
– z Marią Babską (ślub 5 maja 1904 w Warszawie), swoją cioteczną siostrzenicą.
Syn Henryka Sienkiewicza, Henryk Józef, z wykształcenia był architektem. Miał czworo dzieci: Jadwigę (1926-2020), Zuzannę Józefę (1927-2000), Marię (1930-2011) i Juliusza (1932-2021). Synem Juliusza, wnukiem Henryka Józefa, a prawnukiem Henryka jest poseł Bartłomiej Sienkiewicz.
Córka Henryka Sienkiewicza, Jadwiga Korniłowiczowa, była tłumaczką literatury pięknej, m.in. Josepha Conrada i Thomasa Hardy’ego, zamężna z Tadeuszem Korniłowiczem (pułkownikiem Wojska Polskiego, ofiarą zbrodni katyńskiej). Jej córką, a wnuczką Henryka, była Maria Korniłowicz, psycholog, pisarka i tłumaczka.
Życiorys opracowany na podstawie pl.wikipedia.org
HENRYK SIENKIEWICZ – CHRONOLOGIA TWÓRCZOŚCI
1867 rok: Sielanka młodości – pierwszy utwór w formie wierszowanej
1872 rok: Humoreski z teki Worszyłły – nowela, Na marne – pierwsza powieść
1873 rok: Sprawy bieżące – felietony w Niwie, Bez tytułu – kroniki w Gazecie Polskiej
1875 rok: Stary sługa – nowela, Chwila obecna – felietony w Gazecie Polskiej
1876 rok: Hania – nowela
1876-1878 rok: Listy z podróży – cykl felietonów
1877 rok: Szkice węglem – nowela, Selim Mirza – nowela
1878 rok: Komedia z pomyłek – nowela
1879 rok: Janko Muzykant – nowela, Z pamiętnika poznańskiego nauczyciela – nowela, Jamioł – nowela, Przez stepy – nowela
1880 rok: Sachem – nowela, Wspomnienia z Maripozy – nowela, Za chlebem – nowela, Niewola tatarska – nowela, Orso – nowela, W krainie złota – nowela
1882 rok: Bartek Zwycięzca – nowela, Latarnik – nowela, Na jedną kartę – dramat
1884 rok: Ogniem i mieczem – powieść historyczna, Sabałowa bajka – nowela
1886 rok: Potop – powieść historyczna
1887 rok: Pan Wołodyjowski – powieść historyczna
1890 rok: Lux in tenebris lucet (Światło świeci w ciemności) – nowela
1891 rok: Bez dogmatu – powieść współczesna
1892 rok: Listy z Afryki – cykl felietonów, Pójdźmy za Nim – nowela, U źródła – nowela
1893 rok: Organista z Ponikły – nowela
1894 rok: Legendy żeglarskie – nowela, Na Olimpie – nowela, Bądź błogosławion – nowela
1895 rok: Rodzina Połanieckich – powieść współczesna
1896 rok: Quo vadis – powieść historyczna, Na jasnym brzegu – nowela
1900 rok: Krzyżacy – powieść historyczna
1906 rok: Diokles – nowela
1908 rok: Na polu chwały – powieść historyczna, Dwie łąki – zbiór nowel, Wesele – nowela, Sąd Ozyrysa – nowela
1909 rok: Jako się P. Lubomirski nawrócił i kościół w Tarnowie zbudował – nowela, Płomyk – nowela
1910 rok: Wiry – powieść polityczna
1911 rok: W pustyni i w puszczy – powieść dla młodzieży
1912 rok: Z dawnych dziejów – nowela
1916 rok: Legiony – nieukończona powieść, Wspomnienie – ostatni utwór autora opublikowany po śmierci
