Kazania świętokrzyskie

Stefan Żeromski w „Snobizmie i postępie” tak pisał o tym zabytku polszczyzny: „Strzępek polskiej mowy, ujawniający się w Kazaniach Świętokrzyskich mowy czysto słowiańskiej jest tym cenniejszy, iż w tym samym właśnie okresie czasu, w wieku XIII-tym nadciągnął nad Polskę pierwszy zalew miast i miasteczek przez Niemców, a co za tym poszło, – nasycenie podmiejskiej i małomiejskiej mowy prostactwa, mnóstwem wyrazów niemieckich, technicznych, których  suma wyniosła kilka tysięcy”.

Aleksander Brückner – znalazca w Petersburgu czternastowiecznych pergaminowych pasków z zapisanymi na nich archaiczną polszczyzną kazaniami, rękopis – nazwany przez jego odkrywcę Kazaniami Świętokrzyskimi – na stałe zadomowił się w świadomości społecznej jako najstarszy zabytek języka, a dokument świetnych początków literackiej polszczyzny, a w szerszym wymiarze – jako cudownie odnaleziona w Rosji narodowa relikwia. Rękopis Kazań wzbudził zainteresowanie slawistycznego środowiska naukowego w kraju i za granicą*.

Aleksander Brückner nazwał odkryte szpargały pergaminowe Kazaniami Świętokrzyskimi, chociaż tylko jedno kazanie jest w całości oraz pięć urywków czy fragmentów, ponieważ owe paski znalazł w oprawie kodeksu pochodzącego z klasztoru na Świętym Krzyżu. Odkrycie miało miejsce w Cesarskiej Bibliotece Publicznej w Petersburgu w 1890 roku. Obecnie zakonserwowane, złożone w całość, stanowią bezcenny zabytek, skarb, rękopis w Bibliotece Narodowej w Warszawie (sygnatura 8001). Jest to świadectwo początków literackiej polszczyzny.

Są to urywki zbioru kaznodziejskiego:

• Kazanie na dzień św. Michała – 29 września

• Całość Kazania na dzień św. Katarzyny – 25 listopada

• Początek Kazania na dzień św. Mikołaja – 6 grudnia

• Urywek Kazania na dzień Bożego Narodzenia – 25 grudnia

• Urywek Kazania na dzień Trzech Króli – 6 stycznia

• Urywek Kazania na dzień Oczyszczenia Najświętszej Marii Panny – 2 lutego

Na podstawie analizy języka naukowcy zgodnie przyjmuję, że oryginał kazań mógł powstać w końcu XIII lub na początku XIV wieku. Nie ma natomiast zgodności odnośnie miejsca powstania zbioru – przyjmuje się pochodzenie wielkopolskie albo mazowieckie. Ostatnio powstała sugestia północnomałopolska.

Treść kazań oczywiście jest teologiczna, kaznodzieja komentuje sens wymienionych uroczystości.

Na przykład w „Kazaniu na dzień św. Katarzyny” rozważał relacje między Bogiem a człowiekiem, stawia opozycję: świętość i grzeszność, a przy tej okazji kaznodzieja dokonał klasyfikacji grzeszników; w „Kazaniu na dzień Bożego Narodzenia” akcent położył na dogmacie Wcielenia Pańskiego; natomiast w „Kazaniu na dzień Trzech Króli” objaśniał temat Epifanii. Na podstawie analizy formy i treści kazań jawi się osobowość kaznodziei jako człowieka doskonale znającego nie tylko Stary i Nowy Testament, ale również aktualne zagadnienia teologiczne i filozoficzne. Operuje także ówczesną symboliką cyfr, wie również jak powinna wyglądać kompozycja takiego wykładu. Można nawet mówić o wysokim wyczuciu i poczuciu estetycznym.

* Izabela Winiarska-Górska,  Z dziejów badań nad Kazaniami Świętokrzyskimi. W: Kazania Świętokrzyskie. Nowa edycja. Nowe propozycje badawcze pod redakcją Pawła Stępnia, Warszawa 2009, s.13.

autor opisu: prof. Stanisław Żak

Literaturoznawca, historyk, publicysta, społecznik. Na początku lat 80. prezes Klubu Inteligencji Katolickiej w Kielcach. Od 1989 do 1993 senator I oraz II kadencji. Wieloletni wykładowca Akademii Świętokrzyskiej. Autor licznych publikacji książkowych i artykułów naukowych, m.in. „Maria Kuncewiczowa”, „Cudze chwalicie – swego nie znacie. Obecność regionu kieleckiego w kulturze narodowej”, „Witold Gombrowicz” (autobiografia, autokreacja, legenda), „Wdzięczność pamięci”.